Pullman, Philip - His Dark Materials 1/Northern Lights

Toen ik enige tijd geleden de film ‘The Golden Compass’ weer eens zag, realiseerde ik mij voor het eerst dat het achterliggende verhaal van het avontuur van het meisje Lyra Belaqua, sterk antikerkelijk was. Toen ik vervolgens las dat de kerk heeft dwarsgelegen bij de distributie van de film in de USA, en zeer sterk haar invloed heeft aangewend om de verfilming van deel 2 en 3 tegen te werken, wist ik het zeker: ik moest de boeken lezen.

Dit eerste deel van de trilogie His Dark Materials is mooi verfilmd, maar het boek is – zoals vaker het geval – rijker en beeldender. Prachtig eigenlijk dat je in tekst beeldender kunt zijn dan in beelden. Op voorhand nog dit: het is onmogelijk om dit verhaal afdoende weer te geven. Het is complex, veelzijdig, betekenisvol maar bovenal mooi. Wat hieronder volgt, doet per definitie onrecht aan dit werk van Pullman.

Lyra Belaqua is een zorgeloos en levenslustig meisje dat graag, samen met haar vriendje Roger, ravot en kattenkwaad uithaalt, op het Oxford College, waar ze woont. Ze beschikt over een bijzonder rijke fantasie en zuigt dan ook regelmatig nieuwe werkelijkheden uit haar duim. In Lyra’s wereld hebben alle mensen een ‘dæmon’ in de vorm van een dier. Vrouwen hebben een mannelijke dæmon en andersom. Gaandeweg de trilogie leert de lezer steeds meer over deze dæmons, die een vorm van bewustzijn vertegenwoordigen. De dæmons van kinderen veranderen steeds van vorm, maar na een bepaalde leeftijd, vlak voor volwassenheid, nemen ze hun definitieve vorm aan. De spring-in-het-veld die Lyra is, wil dat helemaal niet. Een zeeman vertelt haar:

"‘(...) when your dæmon settles, you’ll know the sort of person you are.’
‘But suppose your dæmon settles in a shape you don’t like?’
‘Well, then, you’re discontented en’t you? There’s plenty of folk as’d like to have a lion as a dæmon and they end up with a poodle. And till they learn to be satisfied with what they are, they’re going to be fretful about it. Waste of feeling, that is.’" (p.167)

Zo waar! Aanvaard wie je bent.

De kerk is in de wereld van Lyra Belaqua almachtig. Het schrijft voor dat er twee werelden bestaan: "the world of everything we can see and hear and touch, and another world, the spiritual world of heaven and hell." (p.31) Sommige theologen beweren echter "the existence of numerous other worlds like this one, neither heaven nor hell, but material and sinful." (p.32) De kerk doet hun ontdekking af als ketterij en legt hen het stilzwijgen op. Iets anders waar de kerk graag een doofpot overheen zou plaatsen is ‘Dust’. Niemand lijkt echt te weten wat het is, behalve dat de deeltjes "seem to be attracted by human beings (...) some human beings more than others. Adults attract them, but not children. At least, not much, and not until adolescence." (p.90) Dust kan niet met het blote oog worden gezien. Hoe het ook zij, de kerk controleert het onderzoek naar Dust, maar heeft daarbij buiten Lord Asriel gerekend. Een eigenzinnige avonturier, die zich niet de wet door kerk of wie dan ook laat voorschrijven.

Lyra ontdekt dat er kinderen verdwijnen. Zelfs haar vriendje Roger verschijnt op een dag niet meer om te spelen. Op het college maakt ze kennis met Mrs. Coulter, een prachtige, verleidelijke maar minstens zo verraderlijke vrouw. Zij staat aan het hoofd van de General Oblation Board, de kerkelijke instelling die belast is met het onderzoek naar Dust. Vlak voordat Lyra als haar assistente meegaat op een missie, krijgt ze van de headmaster van Oxford College, een instrument: de alethiometer. (Hier is de film ‘The Golden Compass’ naar vernoemd.) Het is een waarheidsmeter, met naalden die naar symbolen aan de zijkant wijzen. Er zijn er maar een paar van in de hele wereld en slechts enkelen kunnen ermee omgaan. Het vergt een levenslange studie van veel en dikke boeken. Tot haar eigen stomme verbazing blijkt Lyra, al na een paar keer proberen, de alethiometer te kunnen lezen.

Lyra’s avonturen voeren haar naar het koude Noorden, waar ze de vermiste kinderen vindt en een verschrikkelijke ontdekking doet. Er vinden gruwelijke experimenten plaats, die te maken hebben met Dust. Mrs. Coulter probeert het haar uit te leggen: "Dust is something bad, something wrong, something evil en wicked. Grown-ups and their dæmons are infected with Dust so deeply that it’s too late for them. They can’t be helped..." (p.284) De kerk voert experimenten uit om te zien of voorkomen kan worden dat kinderen het bewustzijn en het zelfstandige denkvermogen van adolescenten krijgen. Een eigenschap die verborgen zit in Dust. Het transformeert onschuld naar een nieuw soort bewustzijn met ervaringen en inzichten die beklijven. Mensen die zelf kunnen denken, zijn gevaarlijk voor de alleenheerschappij van de kerk. Daarom besloot ze: "Dust was the physical evidence for original sin." (p.371)

Om deze experimenten van de kerk te dwarsbomen, krijgt Lyra hulp van heksen, de gepantserde beer Iorek Byrnison, de aëronaut Lee Scoresby, de Giptians en nog vele andere wezens. Haar vertelkunst en improvisatievermogen helpt haar regelmatig uit benaderde situaties. Iorek Byrnison geeft haar dan ook een nieuwe naam: Lyra Silvertongue. Ze vindt Lord Asriel weer, die gelooft in het bestaan van al die andere werelden. Op eindeloos veel kruispunten van gebeurtenissen ontstaan er evenzoveel werelden, als die gebeurtenissen zich kunnen ontwikkelen. Hij legt het uit:

"Take the example of tossing a coin: it can come down heads of tails, and we don't know before it lands wich way it's going to fall. If it comes down heads, that means that the possibility of its coming down tails has collapsed. Until that moment the two possibilities were equal. But on another world, it does come down tails. And when that happens, the two worlds split apart. (...) one moment several things are possible, the next moment only one happens, and the rest don't exist. Except that other worlds have sprung into being, on which they did happen." Een eindeloos boeiende gedachte, waar ik in ieder geval nog lang niet over ben uitgedacht.

Lord Asriel heeft een manier gevonden om naar een van die andere werelden te reizen, al vergt dat wel een groot offer. "Somewhere out there is the origin of all the Dust, all the death, the sin, the misery, the destructiveness in the world. (...) And I’m going to destroy it. Death is going to die."

Het echte slot van dit eerste deel van de trilogie, en andere ontknopingen laat ik aan de lezer. Het is bedoeld als een jeugdboek, maar het is evenzeer een volwassen boek. De symboliek over het bewustzijn, onderdrukking, angst voor de dood is enorm krachtig. Northern Lights leest als een trein. Als lezer kun je niet wachten om samen met de hoofdpersonen de raadselen te ontrafelen van de vermiste kinderen, Dust en nog veel meer. Pullman is een meesterlijk verhalenverteller, net als Lyra.

Dit verhaal, de trilogie als geheel, zal nog regelmatig terugkeren als ijkpunt in mijn denken en persoonlijke groei.

Gelezen: februari 2011
Waardering: 8/10