Een mysterieuze titel die enorm tot de verbeelding spreekt. Is het een sprookje? Een fantasie om je vingers bij af te likken? Niets van dat al. Dit succesvolle boek van Edmund de Waal is een geschiedschrijving van zijn familie: Ephrussi.

De Waal, Engelsman met een Nederlandse naam, is pottenbakker van huis uit. Als tiener en tijdens zijn vroege volwassenheid bezocht hij af en toe zijn oudoom Iggy, de vrolijke vernoeming van het wat stijve 'Ignace', die in Tokyo woonde. Daar maakt De Waal kennis met de familieverzameling netsuke, kleine Japanse beeldjes van alledaagse voorstellingen: een witte haas met de amberkleurige ogen, schildpadjes die over elkaar heen kruipen, een jongeman met een samurai zwaard en een helm, een tijger.

Als handwerkman fascineren deze beeldjes hem. Zijn oudoom spreekt over deze netsuke met veel liefde. In totaal omvat de verzameling 264 netsuke. Alles wat De Waal ervan weet is dat een neef van zijn overgrootvader, die in Parijs woonde, ze rond 1870 had verzameld. Hij voelt de sterke aandrang om het verhaal van deze netsuke te ontrafelen. “I must sort it out now or it will disappear.” Hij weet bijna niets van zijn familiegeschiedenis, behalve dat de oorsprong ligt in het Russische Odessa, en dat het een bijzonder welgestelde joodse bankiersfamilie was. Hij besluit de netsuke-verzameling te volgen vanaf het moment dat ze in het bezit van de familie kwam. Hij bezoekt de gebouwen waar zijn voorvaders hebben gewoond en tracht na te voelen hoe ze moeten hebben geleefd.

Dat levert een mooie, beeldende genealogie op van de familie Ephrussi vanaf hun hoogtijdagen in Frankrijk en Wenen, tot aan hun ruïnering in de Tweede Wereldoorlog. De lezer krijgt een inkijkje in het Parijse salonleven aan het einde van de 19de eeuw, waar Marcel Proust zo uitvoerig over heeft geschreven in zijn A la recherce de temps perdu. Ook lopen we rond in de kunstenaarskringen waar De Waals oom van drie generaties terug, Charles Ephrussi, in verkeerde. “This is the world in which my netsuke first settled.” Het is of we erbij zijn, of we vanuit onze leesstoel deelnemen aan de salons, aan de artistieke verzamelwoede van de rijken.

Proust was ook een vriend van de familie. Volgens De Waal is diens personage Charles Swann niet alleen gebaseerd op Charles Haas, zoals de meeste literatuurboekjes plompverloren stellen, maar zit er minstens zoveel van Charles Ephrussi in die beroemde figuur uit de roman van Proust. We zijn van nabij getuige van de Dreyfus-affaire en hoe die in korte tijd een wig dreef tussen de bevolking. Of je vond dat de jood Dreyfus schuldig was aan spionage voor Duitsland, of je vond dat hij onschuldig was.

In 1899 schenkt Charles de netsuke aan zijn neef Viktor, ter gelegenheid van diens huwelijk. De beeldjes verhuizen naar Wenen, naar het imposante Palais Ephrussi. In dit gezin groeit Iggy op en in dit Weense paleis speelt hij als kind vaak met de netsuke. In Wenen wordt de groeiende jodenhaat steeds sterker voelbaar. Wat in het dagelijkse leven van het fin-de-siècle in Frankrijk nog beperkt bleef tot kleine schermutselingen met woorden, werd in het Wenen van de vroege 20ste eeuw serieus en bedreigend. Als Hitler uiteindelijk in 1938 Wenen binnen marcheert en de Anschluss forceert, is het definitief over met het rijke leventje van de Ephrussi. Alles, maar dan ook alles, wordt hen afgenomen.

Dit deel van het boek is navrant en indrukwekkend. De beschrijving van de voelbare jodenhaat bezorgde mij af en toe kippenvel. Niet zozeer om het gegeven op zich, maar omdat je je ineens kunt voorstellen hoe het moet zijn om te worden meegesleept in die ongegronde volkse massawoede. Dat dit zomaar had gekund. De Waal beschrijft heel mooi volgens welke wonderlijke weg de netsuke in het bezit van de familie bleven. Naar goed gebruik laat ik dat aan de lezer.

Dit boek was een tip van een vriend. Tot op ongeveer driekwart van het boek begreep ik niet goed waarom hij mij dit had aanbevolen. Niet dat ik het slecht vond, maar ik begreep de fascinatie voor die netsuke niet goed. Tot ik las dat die kleine, lichte beeldjes, die je in je broekzak kunt dragen, ongeveer het enige tastbare is dat nog is overgebleven van deze bijzondere familie die verkeerde in kringen van kunstenaars die nu als goden worden aaanbeden. Dan begrijp je beter waar die verbeten zoektocht vandaan komt.

Het is geen liefde na de eerste lezing, maar zonder meer waardering en evenzoveel mededogen.

Gelezen: augustus 2012
Waardering: 7/10