Bernlef - Onbewaakt ogenblik

Gebonden boeken mijd ik het liefst. Niet omdat ze duurder zijn, maar omdat ze zo onhandig lezen. Een paperback houdt nu eenmaal veel makkelijker vast. Wie het fysieke boek beschouwt als een kunstvoorwerp, zal sneller geneigd zijn een gebonden boek te kopen. Voor wie een boek puur een gebruiksvoorwerp is dat de inhoud - de eigenlijke kunst - bevat, is een paperback prettiger.

Veel uitgevers brengen van sterauteurs eerst de gebonden editie uit en enkele maanden, of soms zelfs een jaar later, de editie met de slappe kaft. Zo ook Querido met de posthuum verschenen roman van hun sterauteur, Bernlef: Onbewaakt ogenblik. Vrijwel altijd wacht ik op de paperback, maar niet in dit geval. Graag heb ik het geworstel met die weerbarstige harde kaft en het buigzame binnenwerk ervoor over om zo snel mogelijk het werk van deze door mij geliefde auteur tot mij te nemen. En ik werd niet teleurgesteld.

Onbewaakt ogenblik is een puntgave roman, zoals eigenlijk alleen Henk Marsman, zoals de schrijver in werkelijkheid heet, die kon schrijven. 'Kon', helaas, want eind oktober 2012 stierf de schrijver. Hij heeft de publicatie in december dus niet meer mogen meemaken.

Hoewel het boek onmiskenbaar Bernlef is, is het toch weer anders dan zijn vorige romans. Het begint met een gesprek van een schrijver - die later Henk Materman blijkt te heten - en diens uitgever. Deze uitgever spoort hem aan zijn autobiografie nu eindelijk eens ter hand te nemen. "Je bent nu vierenzeventig," voegt hij zijn paradepaardje toe. Waarop deze reageert met: "Ben je soms bang dat ik binnenkort de pijp uitga?" Het blijken profetische woorden.

Het lukt Materman, wiens biografie verdraaid veel lijkt op die van de auteur, maar niet om tot een bevredigende vorm te komen. Het fenomeen van de herinnering blijft ongrijpbaar voor hem. Zijn vrouw, Clara, is bij hun dochter aan de andere kant van de wereld. Hij schrijft wel, en komt ook tot een verzameling facetten van wie het kind Materman ongeveer moet zijn geweest en hoe de omgeving van zijn jeugd eruit zag. Zijn matige prestaties als voetballer met Karel Knal-schoenen en de daaropvolgende geslaagder hardloopcarrière, de ontdekking van zijn liefde voor meisjes, zijn muzikale ontwikkeling van het naspelen van etudes van Bach tot de grensoverschrijdende improvisaties van de jazz. Materman schrijft wel, maar toch bevalt het werk hem niet.

Wat hij zich herinnert, is niet wat er zich heeft plaatsgevonden. Dus wat is de zin om de illusie in stand te houden dat hij de werkelijkheid opschrijft, terwijl hij weet dat het fictie is geworden. Gaandeweg beschrijft hij zijn grootouders en met warme woorden schetst hij zijn verstandelijk gehandicapte broer, Peter.

 

Om de eenzaamheid thuis te ontvluchten, en in de ijdele hoop elders het juiste spoor van zijn schrijfproject weer te herpakken, boekt hij een kamer in een hotel in Bergen. Daar raakt hij in contact met een oudere dame, van zijn leeftijd, die hem op haar beurt weer in contact brengt met haar broer, een kluizenaar en gewezen componist.

Na een beroerte is deze man, Jacob Doorman, zijn vermogen tot het lezen van noten kwijtgeraakt. In plaats van nog te componeren is hij nu op zoek naar wat hij noemt "het stollingsmoment van de tijd". Aan het slot van hun onderhoud zegt de merkwaardige kluizenaar tegen de schrijver dat herinneringen zich schuilhouden. "Zo gauw je ze ophaalt, gaan zij net als vissen op het droge dood."

Materman schrijft hierop aan zijn vrouw dat hij afziet van het plan zijn memoires te schrijven. "Ik heb ontdekt dat er geen herinneringen, alleen maar verhalen bestaan."

Bij tijd en wijle vroeg ik mij tijdens het lezen af of dit boek nog wel een roman mag heten. Het laagje fictie is flinterdun, maar toch kennelijk voldoende om de illusie van werkelijkheid op afstand te houden. Bernlef heeft zichzelf hier weer mee weten te overtreffen. Het boek legt een enorm vergrootglas op het fenomeen van de herinnering, en laat daarbij ook de schoonheid van de taal en de compositie in een roman zien.

Er staan genoeg prachtige zinnetjes in Onbewaakt ogenblik. Materman herinnert zich een kamer uit een huis uit zijn jeugd. De 'mooie kamer' waar bijna nooit iemand kwam. Het was alsof het niet echt bij het huis hoorde. "Het licht stond er stil." Diezelfde omschrijving gaat op voor de literaire waarde van deze schrijver. Laten we hopen dat er zich nog veel publicabel werk in zijn nalatenschap bevindt.

Gelezen: januari 2013
Waardering: 8/10