Koolhaas, Anton - Een punaise in de voet

Gelezen: Lang geleden

 

Een raar boek. Dat kan positief of negatief bedoeld zijn. In dit geval betreft mijn opmerking beide. Van een aantal passages heb ik zeer genoten, terwijl ik bij andere gedeeltes de sterke neiging had het boek maar neer te gooien. Ik vind het moeilijk om over het boek als geheel een oordeel te geven, maar de gedachte dat het als geheel mislukt is overheerst.

 

Het verhaal is, om te beginnen, prachtig. De val van Letitia vind ik erg overtuigend beschreven, althans het gebruik van Davids perspectief is plausibel. Mooi ook vind ik het motief van de witte hoed die in het park op een bankje ligt. Dan de vlucht van David. Daar begint voor mij het storende aspect in het boek te sluipen. De scene in het trappenhuis, waarbij hij Lena op iedere etage tegenkomt - er valt niet aan haar te ontsnappen -, bevat zo'n beetje het mooiste van het boek, in mijn ogen. Maar dan het onzichtbaar maken. Dat wordt letterlijk op een 'morsige' manier beschreven, zodat het surrealistische, wat in de voorafgaande scene zo sterk is, verlaagt tot absurdisme.

 

Op p. 52 begint het hoofdstuk dan ook met "De onwaarschijnlijkheid bereikte een hoogtepunt". De auteur drijft hier hardnekkig zijn zin door en daarmee heb ik wel de kern te pakken van mijn bezwaar tegen deze roman. Namelijk dat Koolhaas niets wil overlaten aan de verbeelding van de lezer. De lezer wordt een richting in geduwd, goedschiks dan wel kwaadschiks. David móet onzichtbaar worden om de vlucht een symbolische lading te geven en om hem in de gelegenheid te stellen de dromerij die hij met Letitia had ten aanzien van het helpen van de zwakken en armen, uit te voeren. Goed. Maar aan de manier waarop dit gebeurt wordt te weinig aandacht besteed. Het is slechts een overbodigheid in het boek, de passage had bij wijze van spreken net zo goed overgeslagen kunnen worden. Zo wordt met het uitknippen van de zolen in zijn sokken bij voorbeeld niets meer gedaan, verderop in de roman. Het is slechts een element om het mysterieus of weet ik veel wat te maken, maar blijkt uiteindelijk functieloos te zijn.


Een ander element dat mij meer stoorde, dat is de gewoonte van de auteur om een symbolische bedoeling expliciet te maken, tot in het lachwekkende. David gaat door een moeilijk innerlijk proces en aan het einde vindt een soort wedergeboorte plaats. Tijdens het onzichtbaar maken al kijkt David naar Lena, "het persen van haar buik", "hoe haar heupen werkten". Dan moet hij ook persen, uit alle macht, terwijl Lena met gespreide benen staat. Door dit persen bereikt hij langzaam de onzichtbaarheid. "Hij wachtte rustig op de volgende pijn en toen op de verlossing." Hij baart zichzelf met hulp van Lena als het ware de werkelijke wereld uit. Allemaal goed en wel, hoewel misschien ook al enigszins overdadig in expliciteit. Maar Koolhaas slaat alles aan het eind als de geboorte terug het leven in plaatsvindt.

 

Die wedergeboorte begint als David voor een tweede keer in dezelfde punaise trapt, die de inleiding vormde tot de val van Letitia. Op zich vind ik de scene die dan volgt erg mooi, maar het wordt volledig verpest door het handje van de auteur die de lezer naar zíjn bedoeling sleept. Het verlangen naar pijn, een boetedoening. Dan het plastic dat langzaam openscheurt, zodat hij bijna net als Letitia de diepte in valt. En dan plotseling een herinnering aan een verhaal dat over zijn geboorte werd verteld in de familie. Een flauwe grap over de vader die, op van de zenuwen, op de mededeling van de kraamverpleegster dat er vier centimeter ontsluiting is, roept, "Verdomme mens, waar moet ik dàt nou weer halen?" Dan als het plastic niet verder scheurt wordt David weer zichtbaar. Hij bloedt en komt vrijwel omsloten door de moederkoek weer terug in de normale wereld. Het wringen en persen gaat onophoudelijk voort tijdens dit alles. De wedergeboorte die hier overduidelijk plaatsvindt, blijkt eigenlijk een eerste geboorte te zijn. Want pas nu begint David "de liefde te kennen". En daardoor wordt hij een 'wezen', wat hij tot dusverre nog niet was, maar Letitia wel. Door de dood van Letitia kan David eindelijk geboren worden. Regelmatig terugkerend motief is dan ook dat David zijn laatste blik op de vallende Letitia vestigde tussen haar benen. Als zij sterft kan hij geboren worden.

 

Nu ja. Het boek zit boordevol goede bedoelingen, maar verhaaltechnisch mankeert er mijns inziens behoorlijk veel aan en ook zweemt het naar sentimentaliteit, en er is weinig wat ik zo verfoei in de literatuur als sentimentaliteit, tenzij goed gebruikt. Een voorval, om nog maar even door te gaan, dat mij ook danig stoorde, dat is als de vader van Letitia een brief hardop leest. Een brief waarvan hij al weet dat hij weer verbrand gaat worden, zoals dat met al zijn brieven gebeurt. David zit als onzichtbaarheid in de kamer. Het is een zo onhandig toegepaste kunstgreep om de inhoud van de brief aan de lezer mede te delen, dat het zeer storend werkt. Ook het krantebericht dat David over de val van Letitia leest is een kunstgreep, die vermeden had moeten worden. Het gedeelte in dat bericht over die auto die juist weggereden was, een minuut voordat Letitia viel, waardoor haar val niet kon worden gebroken, staat op een dergelijke wijze niet in een krantebericht. En dan tot slot is de manier waarop het overspel van Letitia op de valreep nog even ter sprake wordt gebracht, wel het toppunt van klungeligheid. Veel te laat en eigenlijk ook zonder voldoende functie.

 

Samenvattend: een goed verhaal met mooie motieven, die door hun overdadige expliciteit en frequentie het boek doen mislukken.