Pullman, Philip - His Dark Materials 3/The Amber Spyglass

Wat een trilogie! Wat een boek! Het is waarlijk onmogelijk om recht te doen aan alle facetten van het verhaal in een bespreking. In alle oprechtheid ga ik trachten mijn enthousiasme te beperken, al pleit de lengte van deze leeservaring tegen mij. Weet in ieder geval dat de avonturen van Lyra en Will onvoorstelbaar rijke vormen aannemen.

Lyra droomt dat ze Roger - haar jeugdvriendje die door toedoen van Lord Asriel in het eerste deel om het leven komt - ontmoet in de wereld van de doden. Vanaf dat moment heeft ze een missie: ze wil naar het rijk der doden om daar Roger te zoeken, om hem te zeggen dat het haar spijt, dat ze zich schuldig voelt om zijn dood. Samen met Will onderneemt ze deze gevaarlijke tocht. Hij wil dan gelijk ook zijn vader spreken. Ze krijgen onder meer hulp van engelen en van Gallivespians, een soort mens niet groter dan een hand en met een dodelijke gifangel.

De engelen vertellen Will van de strijd tussen de engelen, lang geleden. “The Authority, God, the Creator, Yahweh (...) were all names he gave himself. He was never the creator. He was an angel like ourselves (...) he was formed of Dust as we are, and Dust is only a name for what happens when matter begins to understand itself. (...) One of (the angels) was wiser than he was, and she found out the truth, so he banished her.” (p.33/34) Steeds verder dringt de lezer door in het mysterie van ‘Dust’. Het schijnt ook dat the Authority lang geleden reeds zijn heerschappij heeft overgedragen aan een andere engel, Metatron.

Het hele boek kan gelezen worden als een zoektocht naar de betekenis van het leven en de dood. Lyra vindt een ingang naar de wereld van de dood. Haar aletiometer vertelt haar dat ze met het mes van Will in die wereld kunnen komen. Voordat het evenwel zover is, valt het mes stuk en moeten ze de hulp van de beer Iorek Byrnison inroepen. Hij kan alle metalen bewerken, maar aarzelt enorm om de kinderen te helpen bij het hersmeden van het mes. Het levert enkele prachtige hoofdstukken op.

“Very well, I shall do it on one condition,” he said. “Though I feel it is a mistake. My people have no gods, no ghosts or dæmons. We live and die and that is that. (...) Lyra, read your instrument. Know what it is that you’re asking. If you still want it then, I shall mend the knife.” (p.192)

Het zint de beer allerminst dat ze naar het rijk der doden gaan. “While you are alive, your business is with life,” zegt hij. “No, Iorek,” zegt Lyra dan, “our business is to keep promises, no matter how difficult they are.” p.206

Mary Malone zwerft tussen de werelden en belandt uiteindelijk in een nieuwe wereld die in alles aan de Hof van Eden doet denken. In The Subtle Knife kreeg ze van Dust de opdracht om de rol van de slang op zich te nemen. (De moeder van Lyra, Mrs. Coulter, begrijpt het op eigen kracht: “Lyra will somehow be tempted, as Eve was (...). What form this temptation will take, I don’t know, but she’s growing up, after all. It’s not hard to imagine.” p.217) De hoofdstukken waar Mary Malone de buitenissige maar bijzonder vriendelijke wezens leert kennen die zichzelf 'mulefa' noemen, behoren tot het mooiste dat ik ooit gelezen heb. Hoewel alles aan die wezens vreemd is, roepen ze iets hemels op. Mary leert hun taal, die bestaat uit een combinatie van klanken en bewegingen.

Ieder wezen in hun wereld staat met elkaar in verbinding en vormen gezamenlijk een symbiose die een prachtig evenwicht heeft. De mulefa vormen een symbiose met een bepaalde boom en diens grote zaadcocons. Maar het evenwicht is uit balans geraakt. De mulefa weten niet waardoor, alleen dat hun bomen dreigen te sterven. Ze zien in Mary Malone de persoon die het evenwicht in hun wereld weer zal herstellen. Zij noemen Dust ‘sraf’. “Ever since we have had the sraf, we have had memory and wakefulness. Before that we knew nothing.” p.236 Een slang heeft hen geleerd de zaadcocons van de bomen te gebruiken als wielen. Door de slijtage die de cocons zo oplopen, barsten ze uiteindelijk open, waardoor het zaad weer geplant kan worden. Zo werden ze 'wijs'. Hierbij krijg ik hetzelfde overweldigend warme gevoel als ik heb bij het bekijken van de film Avatar. Daarin zie ik het het had kunnen zijn. Dat er gevolg gegeven wordt aan het besef dat alles onlosmakelijk met elkaar verbonden is. Iets wat wij aardlingen al eeuwen moedwillig proberen niet te zien. Enfin.

Mary fabriceert met veel moeite een soort kijker, the Amber Spyglass, waardoorheen ze het Dust kan zien. Als ze in een boom klimt, iets wat de mulefa niet kunnen, ontdekt ze dat het sraf tegen de wind in door de lucht wegtrekt.

Als Will en Lyra in het voorportaal van het dodenrijk zijn, vertellen de aanwezige mensen daar dat ze wachten op hun dood. Ze vertellen dat de dood altijd in ieders aanwezigheid is, als een dæmon, maar dan anders uiteraard. “We had ‘em all the time, and we never knew. See, everyone has a death. It goes everywhere with ‘em, all their life long, right close by. (...) your death comes into the world with you, and it’s your death that takes you out.” p. 275 Lyra ontmoet ook haar dood. Hij belooft haar dat hij haar geleider zal zijn in de wereld van de dood, als een soort Vergilius die Dante begeleidt. “I can show you the way in, but as for getting out again, you’ll have to manage by yourself.” p.283 Water scheidt het dodenrijk van het voorportaal. Een naamloze veerman laat hen in hun boot, maar zegt tegen Lyra “Not him,” wijzend op Pantalaimon. Hoe ze ook protesteert, de veerman is onverbiddelijk. Haar dæmon en ook Wills innerlijke dæmonmoeten blijven. Dat is het offer wat zij en Will moeten brengen om naar het dodenrijk te komen. De pijn om Pan achter te laten is pijnlijk en hartverscheurend. Pullman beschrijft dit werkelijk zo pregnant dat ik tranen op voelde komen.

In de naargeestige krochten van het dodenrijk vinden ze uiteindelijk Roger, Wills vader en zelfs de geest van de kleurrijke Lee Scoresby. Ze helpen de geesten ontsnappen uit het land van de doden. “This will undo everything. It’s the greatest blow you could strike. The Authority will be powerless after this.” p.326 Als de doden dit rijk verlaten, zullen ze opgaan in alle Dust. Hun bewustzijn gaat niet verloren, maar zal deel uitmaken van een nieuw geheel.

Sinds ze heeft vernomen dat de kerk alles in het werk stelt om Lyra te vermoorden, keert Mrs Coulter de kerk haar rug toe. Samen met haar voormalige minnaar, Lord Asriel, belandt ze in een gevecht met de engel Metatron. In de tussentijd zijn Will en Lyra, dankzij het mes, ontkomen aan het dodenrijk. Ze stuiten op een kristallen bol, waarin een wezen zit. Het blijkt the Authority himself te zijn. Met zijn mes snijdt Will het kristal open om de engel eruit te helpen. “Demented and powerless, the aged being could only weep and mumble in fear and pain and misery. (...) as Lyra reached in to help him out, he tried to smile, and to bow, and his ancient eyes deep in their wrinkles blinked at her with innocent wonder.” p. 432 De wind waait hem eenvoudigweg uit elkaar, zo zwak is hij. “Only a few moments later he had vanished completely, and their last impression was of those eyes, blinking in wonder, and a sigh of the most profound and exhausted relief. Then he was gone: a mystery dissolving in mystery.” p.432 Exit de zelfgekroonde god. Uiteindelijk, met hun uiterste krachten en met inzet en overgave van hun leven, weten Lord Asriel en Mrs. Coulter Metatron te overmeesteren en te vernietigen.

In de apotheose belanden Will en Lyra in de wereld van de mulefa en van Mary Malone. Ze praten over Dust en Mary legt uit hoe ze van non wetenschapper werd. “The Christian religion is a very powerful and convincing mistake, that’s all.” p.464 De opgroeiende kinderen voelen dat hun dæmons ook in deze wereld zijn, alleen laten die zich nog niet zien. Kennelijk heeft ook Will nu echt een externe dæmon. De heks Serafina Pekala legt de beide dæmons uit dat alle heksen eenzelfde zware proef moeten ondergaan, van het loslaten van hun dæmon. “You know the suffering they must undergo. But having done it, they find that their dæmons were not severed, as in Bolvangar (...). What is your name?” vraagt ze aan Wills dæmon. “I have no name. I didn’t know I was born until I was torn away from his heart.” “Then I shal name you Kirjava.” p. 500/501 Ze vertelt de dæmons ook een verschrikkelijk geheim en draagt hen op dat aan Will en Lyra te vertellen.

Ondertussen ontstaat er iets moois tussen Will en Lyra dat er nog niet eerder was. Nu ze alle avonturen achter zich hebben gelaten, lijkt het of ze elkaar voor het eerst echt zien. En de ervaring, hun liefde, overweldigt ze beide. Maar de boodschap van de dæmons moet worden verteld: het weglekken van Dust uit deze hof van Eden, de oorzaak van de disbalans in alle werelden, komt door alle ramen en doorgangen die er zijn ontstaan tussen de verschillende werelden. Om het weglekken van Dust tegen te gaan – wat absoluut moet, omdat anders “everything good will fade away and die” p.511 – moeten alle ramen weer worden gesloten. Zodra de jonge gelieven zich realiseren dat een van hen in de wereld van de ander zal moeten leven, beseffen ze dat dit niet mogelijk is. Mensen kunnen slechts een beperkte tijd in een andere wereld zijn. Will herinnert zich: “My father had been away from his world, my world, for ten years. And he was nearly dying when I found him. Ten years, that’s all.” p.513 Dat betekent dus dat Lyra niet voor altijd in de wereld van Will kan leven, en andersom. Als Lyra haar alethiometer wil raadplegen voor een oplossing, merkt ze tot haar ontzetting dat ze het apparaat niet meer kan lezen. Op zoek naar een uitweg raadplegen ze de engel, Xaphania. Moeten echt alle ramen gesloten worden, allemaal? “Dust is not a constant,” legt Xaphania uit. “Conscious beings make Dust – they renew it all the time, by thinking and feeling and reflecting, by gaining wisdom and passing it on. And if you help everyone (...) to learn and understand about themselves and each other (...) and by showing them how to be kind instead of cruel (...) and above all how to keep their minds open and free and curious... Then they will renew enough to replace what is lost through one window. So there could be one left open.” p.520 De euforie om deze oplossing, de mogelijkheid van één raam tussen de wereld van Lyra en Will, duurt helaas maar kort. Dat zou namelijk betekenen dat ze het raam dat ze hebben gemaakt in het rijk van de doden ook gesloten moet worden. Daarmee zouden ze voor hun eigen geluk, vele miljoenen zielen veroordelen tot dat naargeestige dodenrijk.

Will en Lyra leggen zich er noodgedwongen bij neer. De engel leert hen een andere manier van bij elkaar zijn: “It uses the faculty of what you call imagination. But that doesn’t mean making things up. It is a form of seeing. (...) Pretending is easy. This way is hard, but much truer.” Hun afscheid is hartverscheurend, maar ze vinden een prachtige manier om toch bij elkaar te zijn.

Ondanks de lengte van deze leeservaring heb ik slechts een scherf van het geheel kunnen laten zien. Er is zoveel dat ook het navertellen waard is, maar ik beheers mij. Uit alles blijkt dat Philip Pullman niet alleen een prachtig verhaal kan vertellen, maar het ook tot aan de nok toe weet te vullen met betekenis, schoonheid, dubbele bodems, symboliek en wat al dies meer zij. Ik buig diep voor deze schrijver, die deze werelden weet te creëren en daarmee voor wie het horen wil een vurig pleidooi houdt voor het vrije denken en de oorlog verklaart aan alles en iedereen die dit grote goed wenst te ondermijnen of te onderdrukken.

Gelezen: maart 2011
Waardering: 9/10