Vonnegut, Kurt - Slaughterhouse Five

Mijn eerste kennismaking met Kurt Vonnegut – op aanraden van iemand wiens oordeel ik hoog acht – was indrukwekkend. Bijzonder indrukwekkend. Slaughterhouse Five heb ik in één ruk uitgelezen. Hoewel het een onooglijk klein boekje is, valt er onnoemelijk veel over te zeggen. Sterker nog, de impact die het op mij heeft achterlaten, valt onmogelijk weer te geven in een leeservaring. 

In dit boek verwijst alles naar alles. Het is horlogemakersproza van het niveau van Jeroen Brouwers met de emotionele impact van Imre Kertesz’ Onbepaald door het lot. Het is aangrijpend juist door de eenvoudige taal, juist doordat de meest gruwelijke dingen zonder emotie worden beschreven. Ergens krijgt Billy de sticker ‘absentminded politeness’ opgeplakt. Zo is ook dit hele boek. Het is ogenschijnlijk bijna achteloos en zonder enig doel uit de pen van de schrijver gerold. Dat is bijzonder knap als je ziet hoe geraffineerd het boek is opgebouwd. Dit raffinement krijg ik niet weergegeven in een leeservaring. Desondanks schrijf ik er een, omdat ik dit boek voorlopig niet meer zal vergeten. 

Eerste hoofdstuk

Het eerste hoofdstuk is vanuit de ik-persoon geschreven en verhaalt van het voornemen van de schrijver om zijn Dresden-ervaringen uit WOII in een boek te vatten. Over dit te schrijven boek spreekt hij al jaren met mensen. Als iemand hem vraagt of het een anti-oorlogsboek wordt, antwoord hij bevestigend. Waarop die persoon reageert:

“‘Why don’t you write an anti-glacier book instead?’

What he meant, of course, was that there would always be wars, that they were as easy to stop as glaciers. I believe that, too.” 

Hij zoekt een oude maat uit de oorlog op, met wie hij afspreekt om – voor zijn boek – herinneringen op te halen. Diens vrouw ontvangt hem heel erg koel en nadat ze de kinderen naar bed heeft gebracht, blijkt waar haar ergernis vandaan komt. 

“You were just babies in the war (but) you’ll pretend you were men instead of babies. (…) And war will look just wonderful, so we’ll have a lot more of them. And they’ll be fought by babies like the babies upstairs.” 

Waarop hij reageert:

“Mary, I don’t think this book of mine is ever going to be finished. I must have written five thousand pages by now, and thrown them all away.”

Uiteindelijk, misschien om er maar van af te zijn, brengt hij toch maar een boek naar zijn uitgever. 

“It is so short and jumbled and jangled, Sam, because there is nothing intelligent to say about a massacre. (…) Everything is supposed to be very quiet after a massacre, and it always is, except for the birds. 

And what do the birds say? All there is to say about a massacre, things like ‘Poo-tee-weet?’”

Het boek

Vanaf hoofdstuk twee volgt dan het boek dat hij heeft ingeleverd. Het begint met: “Listen!” en vertelt het verhaal van Billy Pilgrim, een tijdreiziger. 

“Billy Pilgrim has come unstuck in time.” 

In het jaar 1967 werd Billy ontvoerd door buitenaardse wezens en door hen meegenomen naar hun planeet, Tralfamadore. Daar werd hem duidelijk wat hij al jaren intuïtief wist: het ware concept van tijd: 

“All moments, past, present, and future, always have existed, always will exist. (…) when I myself hear that somebody is dead, I simply shrug and say what the Tralfamadorians say about dead people, which is ‘So it goes’.” 

Dit had net zo goed de titel kunnen zijn van dit boek: So it goes, want die frase komt onophoudelijk terug. Bijna tot vervelens toe. Het is min of meer het equivalent van ‘Poo-tee-weet’.

Toch raakte Billy Pilgrim niet op drift in de tijd vanwege de Tralfamadorianen. Nee, hij raakte voor het eerst ‘unstuck in time’ in 1944, ‘while Word War Two was in progress’. 

Het kernverhaal is dat van Billy als krijgsgevangene aan het einde van WOII. Na diverse omzwervingen en ontbering is hij getuige van het allesvernietigende bombardement op Dresden. Daaromheen springt het verhaal voortdurend in de tijd. Middels korte stukjes van een alinea of enkele pagina’s vertelt Vonnegut zo diverse verhalen uit het leven van Billy Pilgrim. Zonder twijfel is het boek jumbled and jangled. Maar dan op een zeer doordachte manier. 

Iedere verhaaldraad die ik hier tracht weer te geven, zit in het boek oneindig veel complexer en slimmer in elkaar. Zoals gezegd, alles verwijst naar alles. 

In het ‘heden’ bijvoorbeeld probeert zijn dochter Barbara hem te laten opnemen, omdat hij verhalen vertelt over zijn ontvoering naar Tralfamadore. Zijn symptomen begonnen toen hij in slaap viel tijdens zijn werk als opticien. Hij weet binnen te dringen bij een radio-uitzending en krijgt zelfs het woord, wat hij gebruikt om over zijn ontvoering te vertellen. In de ogen van zijn dochter maakt hij zichzelf belachelijk. 

Op zijn kantoor hangt een spreuk die hem helpt door te gaan met leven “even though he was unenthusiastic about living’: 

“God grant me the serenity to accept the things I cannot change, courage to change the things I can, and wisdom always to tell the difference.” 

Daarnaast merkte hij dat hij zomaar in een huilbui kon losbarsten, zonder enige duidelijke aanleiding. Barbara treft hem op een dag aan in een ijskoud huis en spreekt hem streng vermanend toe: 

“If you’re going to act like a child, maybe we’ll just have to treat you like a child.” 

Aan het slot van haar tirade staat het zinnetje: 

“It was very exciting for her, taking his dignity away in the name of love.”

Messcherp.

Een andere verhaaldraad is zijn huwelijk met Valencia Merble, de dochter van de eigenaar van de School of Optometry. Ze was dik en erg rijk. Een verhaaldraad die hiermee samenhangt is de vliegtuigcrash waar Billy in terecht komt. 25 jaar na de bommenhel op Dresden, vliegt Billy Pilgrim met een charter. Alles in zijn leven is hem bekend, omdat hij alles al eens heeft meegemaakt. “The moment was structured that way.” Zo weet hij ook op welke avond de Tralfamadorians hem komen ophalen. Hij stapt in het vliegtuig. “He knew he was going to crash, but he didn’t make a fool of himself by saying so.” Ook weet hij dat hij de crash als enige zal overleven. In een klein privéhospitaal opereert een beroemde hersenchirurg hem gedurende drie uren. “Billy was unconscious for two days after that, and he dreamed millions of things, some of them true. The true things were time-travel.”

Zijn vrouw komt niet lang daarna op de meest stompzinnige manier om het leven. In haar haast om naar het ziekenhuis te komen waar haar man ligt, veroorzaakt ze een kop-staart aanrijding. De achterkant en het uitlaatsysteem van haar auto liggen flink in de kreukels, maar ze kan verder rijden. Bij het ziekenhuis arriveert ze met enorm veel kabaal, en valt vervolgens bewusteloos neer over het stuur, wat haar claxon in werking zet. 

“Poor Valencia was unconscious, overcome by carbon monoxide. She was a heavenly azure. One hour later she was dead. So it goes.”

Het ‘heavenly azure’ is een echo van beelden van de kleur van de vele lijken die Billy in WOII heeft gezien.

Ook wordt zijn tijd op de planeet Tralfamadore uitvoerig verhaald. Als hij direct na zijn ontvoering aan de Tralfamadorians vraagt ‘Why me?’, antwoorden ze:

“That is a very Earthling question to ask, Mr. Pilgrim. Why you? Why us for that matter? Why anything? Because this moment simply is. (…) There is no why?” 

Als Billy weer in WOII is, is hij getuige van hoe een Engelse krijgsgevangene wordt neergeslagen door een Duitse bewaker. ‘Why me?’ vraagt de Engelsman verbaasd. ‘Vy you? Vy anybody?’ antwoordt de Duitser.

Op Tralfamadore wordt Billy naakt tentoongesteld aan de Tralfamadorians. Hij trekt enorm veel bekijks en vindt het allemaal prima. Na enige tijd hebben de wezens een vrouw voor hem opgehaald van de aarde, een beroemde actrice: Montana Wildhack. Zij draagt een hanger tussen haar weldadige borsten, met daarop dezelfde spreuk die Billy, jaren later, in zijn kantoor heeft hangen. Na enige tijd raken de twee gewend aan elkaar en gebeurt waar de Tralfamadorians vurig op hoopten, de twee mensen hebben seks en de vrouw raakt in verwachting. 

Na de oorlog laat Billy zich vrijwillig opnemen in een psychiatrische inrichting, omdat hij vreest dat hij gek aan het worden is. Hier ontmoet hij Eliot Rosewater, een voormalig kapitein bij de infanterie. Deze heeft een enorme collectie science fiction boeken onder zijn bed, met name van de auteur Kilgore Trout. 

“They had both found life meaningless, partly because of what they had seen in war. (…) So they were trying to re-invent themselves and their universe. Science fiction was a big help. (…) (Rosewater) said that everything there was to know about life was in The Brothers Karamazov, by Feodor Dostoevsky. ‘But that isn’t enough any more,’ said Rosewater.” 

Kilgore Trout is een totaal mislukte schrijver met een enorm oeuvre. Ieder boek is uitgebracht bij een andere uitgeverij, die daarna failliet ging. Hij schrijft onsterfelijk goede verhalen, alleen hij kan niet schrijven. 

Billy Pilgrim ontmoet hem later, wat ook tot enkele bizarre dialogen leidt.

Heel af en toe komt de ik-persoon tussen het verhaal van Billy Pilgrim naar voren. Zo staat er na het hartverscheurende sterven van een kolonel, die zichzelf ‘Wild Bob’ noemt:

“I was there. So was my old war buddy (…).” 

Billy bedenkt een opschrift voor zijn grafsteen: ‘Everything was beautiful, and nothing hurt.’ Dan staat er:

“It would make a good epitaph for Billy Pilgrim – and for me too.”

Iets verderop komt Billy iemand tegen in de latrine die het uitschreeuwt,

“that he had excreted everything but his brains. Moments later he said, ‘There they go, there they go.’ He meant his brains.

That was I. That was me. That was the author of this book.”

Het is duidelijk dat Billy Pilgrim en de ik, de auteur van het boek, heel dicht bij elkaar staan. 

Vrijwel alles in Slaughterhouse Five is aangrijpend, juist omdat het zo volkomen ‘matter-of-fact’ is opgeschreven. Alsof alles de meest normale zaak ter wereld is. Een goed voorbeeld is de scène waarin Billy Pilgrim een film over Amerikaanse bommenwerpers achterstevoren beschrijft. 

“The bombers opened their bomb bay doors, exerted a miraculous magnetism which shrunk the fires, gathered them into cylindrical steel containers, and lifted the containers into the bellies of the planes.” 

Vervolgens worden de bommen in de fabrieken ontmanteld en worden de grondstoffen daarvoor weer terug in de grond gestopt. Niet in de film maar in de extrapolatie van Billy Pilgrim: 

“Everybody turned into a baby, and all humanity, without exception, conspired biologically to produce two perfect people named Adam and Eve, he supposed.”

Adam en Eva kwamen eerder al ter sprake in een geheel ander verband, maar wat onlosmakelijk met deze observatie is verbonden.

Het is teveel om goed weer te geven. Uiteindelijk vertelt de schrijver de belevenissen van Billy Pilgrim in Dresden, waar hij in een voormalig slachthuis wordt ondergebracht, in het vijfde gebouw. Wat hierover te vertellen, behalve Poo-tee-weet?

Tja, ik vrees dat er weer een oeuvre gelezen moet worden. 

Gelezen: januari 2015